Phía Đông Bắc Quy Nhơn là đầm lớn chạy dài hơn 10 cây số, bề rộng tới gần 4 cây số. Đầm này đã có thời gian mang tên chữ là Hải Hạc Đàm, nhưng trong dân gian thì từ lâu vẫn gọi là đầm Thị Nại.
Đó là cách gọi tắc
của một địa danh Chàm, nguyên gốc tiếng Phạn là Cri Vinaya đã được phiên
âm qua tiếng hán thành Thị-lị-bì-nại. Thị Nại là đầm lớn nhất của Bình
Định. Các nhánh của sông Kôn, sông Hà Thanh đều chảy về đây. Sa bồi tụ
dần theo năm tháng khiến cho đầm mỗi ngày một đầy thêm. Khi nước triều
lên thì mặt đầm nước mênh mông, vào những hôm trời gió, sóng dập dờn như
mặt biển. Những lúc triều xuống, nước rút cạn để trơ lòng đầm, sình lầy
lai láng. Cảnh quan như vậy nên trong các sách cổ nơi đây có tên đầm
Biển Cạn. Trong đầm ở gần bờ phía Tây có một núi nhỏ nổi lên hình dáng
trông xa tựa như một ngôi tháp cổ, tục danh gọi là tháp Thầy Bói. Có
người giải thích sở dĩ có tên như vậy vì xưa kia có một ông thầy xem bói
rất giỏi đến đây xây tháp, hành nghề. Những người sùng mộ phải đi
thuyền ra để được xem bói. Sau khi ông thầy qua đời, không ai coi sóc,
lâu ngày tháp bị gió bão phá sập. Hiện nay trên miếu này vẫn còn một
ngôi miếu nhỏ, nhưng không phải ngọn tháp kia mà do dân chài lập ra để
thờ thủy thần.
Mưu sinh trên đầm Thị Nại.
Lại có thuyết cho rằng từ xưa đến nay ở đây chẳng có tháp nào cả. Gọi
là tháp chẳng qua vì khóm đá trông xa hình thuông như cái tháp mà thôi.
Còn Thầy Bói ở đây là tên một giống chim ăn cá, ngoài Bắc gọi là chim
Bói Cá, có người Bình Định gọi là chim Thầy Bói. Đầm nước cạn, dễ bắt cá
nên loài chim này kéo về đây kiếm ăn rất nhiều. Lúc mỏi cách chim
thường tụ tập trên các khối đá nên có tên như vậy. Không rõ thực hư ra
sao, cách giải thích nào là đúng, nhưng tháp Thầy Bói nhô lên trên đầm
đã làm cho cảnh quan thêm sinh động, duyên dáng. Mỗi buổi ban mai, trước
khi mặt trời nhô lên khỏi dãy Triều Châu, mặt đầm mờ mờ, huyền ảo như
chốn thần tiên. Đầm Thị Nại nổi tiếng là nhiều cá và cá ngon, nhất là cá
Nục. Có hai loại cá Nục: Nục Vọng và Nục Gai. Cá nhiều ăn không hết,
người ta phơi khô, làm mắm. làm muối, nấu mắm là những nghề truyền thống
có từ lâu đời của cư dân sống quanh đầm. Ai đã vào Bình Định hẳn không
quên hương vị nước mắm Gò Bồi, thứ mắm làm từ cá Nục Thị Nại.
Mũi Yến trên bán đảo Phương Mai (Quy Nhơn).
Nước đầm thông với biển bằng một cửa hẹp có tên cửa Giã. Trong tiếng
Việt cổ, giã là Biển. Sau này ở một số vùng giã trở thành từ chỉ nghề
đánh cá biển. Có lẽ trước đây cửa biển này là nơi thường xuyên ra vào
của thuyền bè đánh cá nên mới có tên như vậy và từ lâu những sản phẩm
của biển cả đã ngược theo sông Côn lên đến tận miền thượng để đổi lấy
sản phẩm.
Ai về cửa Giã chiều hôm,
Măng le gửi xuống, cá chuồn gửi lên
Thông thường cửa này vẫn thường được gọi là cửa Thị Nại. Cửa được tạo
bởi Mũi Rùa bên bờ phía Tây và Gành Hổ thuộc dãy núi Phương Mai bên bờ
Đông, trong thế “ô thủy khẩu giao nha”. Theo quan niệm phong thủy, đó là
một hình thể đẹp. Nằm về phía Đông đầm Thị Nại, như một tấm bình phong
khổng lồ án ngữ phía biển cho thành phố Quy Nhơn, bán đảo Phương Mai là
đoạn cuối cùng của dải núi Triều Châu. Đây là một vùng núi thấp có nhiều
đoạn nhấp nhô. Cao hơn cả là hòn Chớp Vung, hòn Mai, hòn Diệp Chử…Nhìn
từ xa, Phương Mai như đầu một con Rồng thân nằm dài về phía Bắc, đến tận
cửa Đề Gi. Tận cùng phía Nam của bán đảo là một lưỡi nhọn hình mũi mác
với nhiều hốc đá hiểm trở, chim yến thường kéo về làm tổ. Dân trong vùng
thường gọi nơi đây bằng hai cái tên Mũi Mác và Mũi Yến. Dãy núi phía
Tây Bắc Mũi Mác có một nhánh nhỏ, nhọn sắc như nanh cọp, chĩa về phía
Tây, tục gọi Gành Hổ, trong các sách cổ gọi là Hổ Ki. Nằm kẹp giữa hai
dải núi này là một động cát, trên có bàu nước ngọt khá lớn. Bán đảo
Phương Mai được nối với dãy Triều Châu bằng một dải núi dài chừng hai
cây số, bề ngang chỉ hẹp độ nửa cây có tên Eo Vượt. Giải thích tên gọi
và hình dạng của eo núi, truyền thuyết dân gian kể rằng, ngày xưa nước
đầm Thị Nại không ăn sâu vào bán đảo như hiện nay. Một hôm có ông khổng
lồ đến đây be bờ tát cá trong đầm. Thình lình có một con cá Vượt rất lớn
tung mình qua núi nhảy vọt qua biển. Ông khổng lồ chạy theo nhưng chụp
không được. Tức quá ông mới dậm chân, khiến đất núi sụp xuống. Vết chân
giận dữ của ông chính là vùng biển ăn sát phía Tây dải núi. Không hiểu
vì truyền thuyết khổng lồ tát cá hay vì hình dáng giống cái gầu mà vũng
nước có tên gọi Sòng Tát Khổng lồ, còn dải núi sau đó có tên là Eo Vượt.
Bán đảo Phương Mai núi dăng hiểm trở, nhưng xen vào các vách đá ở dựa
chân núi có những thung lũng và khoảng trống để hình thành nên các điểm
dân cư, tụ tập chủ yếu thành 3 xã Nhơn Lý, Nhơn Hội, Nhơn Hải và một
phần phường Hải Cảng. Dân ở đây sống bằng nghề biển và nghề nông, quanh
năm chài lưới và làm ruộng.
Do địa thế hùng hiểm, bán đảo Phương Mai còn dấu trong mình những di
tích kì bí. Hiện còn những ngôi chùa, tên dân gian gọi là chùa Phật Lồi.
Chùa ở Hải Giang, xã Nhơn Hải. Trong chùa hiện có thờ một pho tượng
bằng đá sa thạch, cao bằng hình người, sau lưng có bốn hàng chữ Phạn,
dân quen gọi là chữ bùa. Theo lời kể của dân địa phương thì người ta đã
tìm thấy pho tượng này ở mé bàu nước ngọt, dưới chân núi Phương Mai, rồi
đem về thờ ở đây. Có không ít những giai thoại huyền bí xung quanh pho
tượng này. Người ta truyền lại rằng xưa kia pho tượng này vốn ở tận Cù
Lao Xanh. Bỗng một hôm tượng biến mất. Dân đảo đi tìm khắp nới mà không
thấy. Mãi về sau, nghe tin dân ở Phương Mai tìm được tượng , dân cù lao
mới xem thì thấy đúng là pho tượng họ đã mất, mới xin được rước về. Hàng
trăm trai tráng khỏe mạnh xúm vào mà không làm sao khiêng nổi. Họ cho
là pho tượng muốn ở lại nơi đây nên đành cúng cho chùa Phật Lồi ở Hải
Giang. Lại có chuyện kể rằng, vào những năm dịch bệnh hoành hành, tượng
thường đổ mồ hôi. Dân địa phương bôi son vào lưng tượng, lấy giấy màu
vàng in hàng chữ bùa rồi đem về dán ở cửa nhà, sau đó đốt đi thành tro,
hòa vào nước lã uống thì khỏi bệnh. Người khỏe mạnh uống thứ nước đó
cũng tránh được bệnh dịch. Những câu chuyện mang màu sắc mê tín như vậy
đã làm tôn thêm vẻ kì bí của ngôi chùa cùng pho tượng. Ngày nay chẳng
còn mấy ai tin vào những câu chuyện ấy, nhưng đến Phương Mai, chẳng ai
lại không muốn đến thăm quan ngôi chùa và chiêm ngưỡng pho tượng đá ,
một tác phẩm nghệ thuật đã sống cùng thời gian nhiều thế kỷ.
